Hava Trafik Hakları ülkeler arasında ikili olarak yapılan anlaşmalarda kolaylık sağlamak amacıyla oluşturulan kurallardır. Anlaşmalarda günümüzde toplamda dokuz hava trafik hakkı kullanılmaktadır.
Hava trafik haklarının ayrıntılarına geçmeden önce ihtiyacın nereden kaynaklandığını inceleyelim.Hava Trafik Hakları Nereden Çıktı?
Ülkeler arasında yapılan ikili hava ulaştırma anlaşmalarının temeli, 1919 yılında çok taraflı olarak imzalanan Paris Anlaşması’na dayanmaktadır. Bu anlaşma, ülkelere kendi kara sınırları üzerindeki hava sahalarında ulusal egemenlik hakkı tanımış ve anlaşma sonrasında ülkelerin hava sahası doğal kaynaklardan birisi durumuna dönüşmüştür.
Bu doğal kaynağın yabancılar tarafından ticari bir amaçla kullanılması, Paris Anlaşması sonrasında ülkelerin iznine bağlı hale gelmiştir.Hava Trafik Hakları Hangi Anlaşma ile Oluşturulmuştur?
Şikago sözleşmesinde, “Uluslararası Havayolu Taşımacılığı Anlaşması-International Air Transport Agreement” ya da “Beş Trafik Hakkı-Five Traffic Freedoms” adıyla anılan ilk beş hava trafik hakkı tanımlanmıştır.
İlerleyen süreçte sektör ve yazındaki yerini sonradan alan ve günümüzde halen kullanılan 6, 7, 8 ve 9. Trafik hakları da uygulanmaya başlamıştır. Uluslararası Sivil Havacılık Organizasyonu tarafından 6, 7, 8 ve 9. Trafik hakları “so-called” yani “sözde” hava trafik hakkı olarak isimlendirilmektedir. Bu şekilde isimlendirilmesinin en önemli sebebi uluslararası düzeyde resmi olarak sadece ilk beş maddenin kabul edilmiş olmasıdır.İkili Hava Ulaştırma Anlaşmalarına Neden İhtiyaç Duyulmaktadır?
Şikago sözleşmesinde uluslararası havayolu pazarlarında ekonomik düzenlemelere ilişkin çok taraflı bir anlaşmaya varılamamış olması ülkelerin bu konuları kendi aralarında karşılıklı olarak (ikili – bilateral) görüşerek çözüme ulaştırmasını zorunlu kılmıştır.
Bu anlaşmalarda “karşılıklılık” ilkesi temel alınarak, haklar genellikle eşit bir biçimde paylaştırılmaktadır. Örneğin; ülkemizde 2019 yılı itibariyle 171 ülke ile ikili hava ulaştırma anlaşması yapılmıştır.Ülkeler arası ikili havayolu ulaştırma anlaşmaları devletler arasında imzalamaktadır. Eğer iki ülke arasında bir hava ulaştırma anlaşması yoksa bu iki ülkenin havayolu işletmeleri sözü edilen ülkelerdeki noktalara tarifeli sefer düzenleyemezler. Fakat havayolu işletmeleri söz konusu ülkeyle anlaşma sürecininin başlatılmasını ilgili otoriteye başvurarak talep edebilir.
Bu talep ilgili otoriteler tarafından görüşülerek karara bağlanır ve anlaşma süreci başlar veya talep reddedilir.
Şimdi de hava trafik haklarını sırasıyla inceleyelim.
Birinci Hava Trafik Hakkı - Hava Trafik Hakları
Birinci Hava Trafik Hakkı (Transit Geçiş Hakkı): Uçağın anlaşmalı ülkelerin üzerinden yere iniş yapmadan (hava sahasını kullanarak) uçuş hakkıdır.
Örneğin; Türk Hava Yollarına ait bir uçak Almanya’nın Berlin şehrinden Türkiye’ye gelirken Çek Cumhuriyeti, Slovekya, Macaristan, Romanya ve Bulgaristan üzerinden transit olarak geçerek Türkiye’ye geldiğinde bu ülkelerle yapmış olduğu anlaşma kapsamındaki birinci trafik hakkını kullanmaktadır. Bu ülkelerden Macaristanla yapılan ikili anlaşmaya Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü resmi internet adresinden bakacak olursak 28.06.1966 tarihinde “Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Macaristan Halk Cumhuriyeti Hükümeti arasında Hava Ulaştırma Anlaşması” isimli anlaşma metninin ilgili otoritelerce imzalandığını görürüz. Anlaşmanın İkinci maddesinde “Öteki akit tarafların ülkesi üzerinden inmeden uçmak” hakkı her iki ülkeye ait havayolu işletmelerine tanınan bir hak olduğu görülmektedir.İkinci Hava Trafik Hakkı
İkinci Trafik Hakkı (Teknik İniş): Bir ülkeye ticari amaç olmaksızın, yakıt alma ve bakım gibi nedenlerle teknik iniş yapma hakkıdır. Günümüzde kullanılan uçaklar çok uzun menzile uçma imkanına sahip olmalarından dolayı yakıt alma ve yağ ikmali gibi bakım amacıyla çok da fazla iniş ihtiyacı duymamaktadır. 1944 yılının şartlarında özellikle kıtalar arası uçuşlarda uçakların teknik amaçlarla iniş yapması zorunlu olmaktaydı.
Her şeye rağmen yine de günümüzde teknik amaçlı inişlere ihtiyaç duyabilmekte ve ikinci trafik hakkı buna imkan sağlamaktadır.Üçüncü Hava Trafik Hakkı
Üçüncü Trafik Hakkı: Uçağın kendi ülkesinden aldığı yolcu, yük ve postayı anlaşmalı bir başka ülkeye taşıma hakkıdır. Örneğin; Türk Hava Yollarının yolcuları Türkiye’den Macaristan’a taşıması bu hak kapsamındadır.
Dördüncü Hava Trafik Hakkı
Dördüncü Trafik Hakkı: Uçağın anlaşmalı bir ülkeden aldığı yolcu, yük ve postayı kendi ülkesine taşıma hakkıdır. Örneğin; yine Türk Hava Yollarının Macaristan’dan yolcuları Türkiye’ye taşıma hakkıdır.
Beşinci Hava Trafik Hakkı
Beşinci Trafik Hakkı: Uçağın kendi ülkesinde başlayan veya biten bir seferle, ikinci bir ülkeden aldığı yolcu, yük ve postayı, trafik hakkı veren üçüncü bir ülkeye taşıma, yine bu ülkeden aldığı yolcu, yük ve kargoyu ikinci ülkeye getirme hakkıdır.
Altıncı Hava Trafik Hakkı
Altıncı Trafik Hakkı: Seferin çıkış noktasının yabancı bir ülke olduğu ve havayolu işletmesinin kendi ülkesine iniş yapıldıktan sonra bir başka yabancı ülkeye devam edilebilme hakkıdır.
Yedinci Hava Trafik Hakkı
Yedinci Trafik Hakkı: Uçağın kendi ülkesine iniş-kalkış yapmadan, anlaşmalı iki ülke arasındaki yolcu, yük ve postayı taşıma hakkıdır.
Sekizinci ve Dokuzuncu Hava Trafik Hakları
Sekizinci Trafik Hakkı: Uçuşun başlangıç veya bitiş noktası kendi ülkesi olmak kaydıyla, bir havayolu işletmesinin yabancı bir ülke içerisinde, birden fazla havaalanı arasında sefer düzenleme hakkıdır. Avrupa’da yaygın olarak uygulanan fakat Avrupa dışında çok fazla kullanılmayan bir haktır. Dokuzuncu trafik hakkından ayıran en önemli farkı uçuşun başlangıç veya bitiş noktasının kendi ülkesi olmasıdır.
Dokuzuncu trafik hakkı sekizinci trafik hakkına benzer şekilde bir ülkenin havayolu işletmesinin bir başka ülkenin iç hatlarında taşıma yapma hakkıdır. Avrupa Birliğinde yaygın olarak kullanılmaktadır.
Örneğin; Norveç ülkesine tescil edilmiş Norwegian Air Shuttle havayolu işletmesi İsveç, Danimarka, Finlandiya ve İngiltere’de iç hat taşımacılığı yapmaktadır. Benzer şekilde İrlanda’lı havayolu işletmesi olan Ryanair, İngiltere, Almanya ve İtalya’da iç hat taşımacılığı yapmaktadır. İngiltere’de kurulmuş bir düşük maliyetli havayolu şirketi olan EasyJet havayolu firması da Almanya ve Franda’da iç hat uçuş gerçekleştirmektedir. Bu örneklere rağmen Avrupa Birliği ülkelerinde iç hat taşımacılığının önemli bir bölümü ülkelerin kendi havayolu işletmesi tarafından gerçekleştirilmektedir.Kaynaklar:
Rhoades, D. (2014). Evolution of International Aviation : Phoenix Rising. Burlington: Ashgate Publishing Limited Çoban, M. (2020). Havacılığa Giriş. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık Gerede, E. (2015). Havayolu Taşımacılığı ve Ekonomik Düzenlemeler Teori ve Türkiye Uygulaması. Ankara: Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü SHGM, (2015). Yük Kontrolü ve Haberleşme. Ankara: Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü TOBB, (2019). Türkiye Sivil Havacılık Meclisi 2018 Yılı Sektör Raporu. Ankara: Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği